ZSRR było największym państwem świata. Założone w 1922 roku na zasadach socjalistycznej gospodarki planowanej, pozostawało na politycznej mapie świata przez 69 lat i dopiero w 1991 uległo rozpadowi. Proces, który doprowadził do kompletnej klęski istniejącego reżimu oraz zdyskredytował ideę jednego państwa dla wielu nacji, nie był jednak wcale tak prosty. W tym artykule spróbujemy poszperać głębiej, żeby zobaczyć, co było prawdziwą przyczyną rozpadu tego kraju.
Rok 1953. Władzę przejął nowowybrany przez partię Pierwszy sekretarz KC (Komitetu Centralnego) Nikita Chruszczow. Wtedy na fali „odwilży” po śmierci Stalina w partii inspirowano się ideami reform istniejącego w Związku Radzieckim systemu. Przede wszystkim należało zwalczać biurokrację, która bardzo spowalniała komunikację pomiędzy poszczególnymi szczeblami władzy. Już w 1957 roku, kiedy ZSRR faktycznie został państwem niewypłacalnym, wprowadzenie reform ratunkowych stało się konieczne. Niestety, zamiast wprowadzić umiarkowane reformy gospodarcze i społeczne, Chruszczow wolał kompletnie zlikwidować ostatnią namiastkę przedsiębiorczości – kartele, prowadził nieopłacalną kampanię zagospodarowania nieużytków i tak dalej. Także za czasów władzy Chruszczowa partyjna biurokracja stała się wszechobecna.
Ten okres w historii stał się pierwszym sygnałem, że Związek skręcił w długą i niebezpieczną drogę, która w rezultacie doprowadziła go do samolikwidacji.
Rok 1985. Partia jest już wycieńczona długimi latami zimnej wojny, a także szeregiem śmierci kolejnych przewodniczących państwa: Breżniewa, Andropowa i Czernienki. Na stanowisko pierwszego sekretarza wybrano tym razem polityka młodego i ambitnego. Politykiem tym był Michaił Gorbaczow.
Niedługo po swoim mianowaniu nowy lider ZSRR odwiedził Leningrad, gdzie wygłosił zdanie o historycznym znaczeniu: „Najwyraźniej, towarzysze, wszyscy powinniśmy się przebudować. Wszyscy”. Wraz z tym zdaniem w Związku Radzieckim rozpoczęła się nowa epoka – Pierestrojka, którą można podzielić na trzy kluczowe etapy.
Na początku reformy wpowadzano dość umiarkowanie. Między 1985 a 1987 rokiem obywatele prawie nie odczuwali żadnych drastycznych zmian. Dopiero tworzono wówczas fundament pod wielkie reformy gospodarcze i polityczne, potrzebne do utrzymania przy życiu tego gigantycznego państwa. Reformy te jednak, jak wiemy z historii, uśmierciły Związek Radziecki, zamiast go ożywić.
Najpierw odbyły się zmiany w kierownictwie: do władzy doszli tacy ludzie jak Jelcyn, Ligaczow, Jakowlew. Odrzucono również ideę osiągnięcia komunizmu jako głównego celu partii, zamieniono ją na „doskonalenie socjalizmu”. Formułowano olbrzymie plany takie jak dwukrotne zwiększenie do końca XX wieku potencjału gospodarczego państwa oraz zapewnienie każdej rodzinie mieszkania, w ramach programu o nazwie „Mieszkanie-2000”. Codziennie w telewizorze można było zobaczyć oburzonego Gorbaczowa, besztającego radzieckich polityków i urzędników. Ludowi to się podobało.
W maju 1986 roku po kraju lotem błyskawicy rozniosła się szokująca wiadomość. 26 kwietnia, w wyniku nieudanego eksperymentu, w Czarnobylskiej Elektrowni Atomowej wybuchł czwarty reaktor. Wszelkie próby zatuszowania tego wydarzenia były nieudane, a wręcz niebezpieczne, bowiem jeszcze kilka dni przed oficjalnym komunikatem państwowym zagraniczne media wykazywały niemałą trwogę związaną z coraz bardziej podnoszącym się poziomem radiacji nad Europą. Oprócz setek ofiar i ogromnych środków finansowych skierowanych na likwidację skutków katastrofy, państwo straciło wtedy również ogromny zasób zaufania. Obywatele czuli się oszukani.
Sytuacja gospodarcza w ZSRR stawała się coraz gorsza, oprócz katastrofy czarnobylskiej gospodarka dostała kolejny cios – drastycznie spadła cena ropy. Łatwo domyślić się, jakie skutki mogło to przynieść państwu, którego
gospodarka niemal całkowicie zależała od ropy.
Nadszedł czas drugiego etapu reform. Aby zmniejszyć wzburzenie społeczeństwa partia skierowała państwo w stronę demokracji socjalistycznej. Wraz ze zmniejszeniem cenzury w mediach zezwolono na tworzenie małych przedsiębiorstw, tak zwanych kooperatywów. Gospodarka planowana bardzo powoli, ale jednak zaczęła zamieniać się w rynkową. Wykształciły się trzy ideologiczne postulaty Pieriestrojki: „Przebudowa. Demokracja. Jawność”, na podstawie których oficjalnie działały pierwsze ruchy narodowe w poszczególnych republikach ZSRR. W dość krótkim czasie ruchy te stały się ruchami niepodległościowymi. Cenzura szybko malała. Wtedy to ZSRR znalazł się w punkcie bez odwrotu. Społeczeństwo zmieniało się bardzo szybko. Niektórzy mówią, że to był główny błąd państwa – wprowadzanie reform ekonomicznych wraz z politycznymi i społecznymi, w odróżnieniu od Chin, które ograniczyły się do przekształceń w gospodarce.
Właśnie w latach drugiego etapu Pieriestrojki relacje z Zachodem zaczęły się aktywnie rozwijać, zimna wojna dobiegała końca. Wojna w Afganistanie, trwająca niemal dziesięć lat, też miała niedługo się skończyć. 15 maja 1988 roku ZSRR zaczął wycofywać swoje jednostki wojskowe z terenu tego państwa.
Pragnienie sowieckiego rządu, by wreszcie skończyć z wojną, pokrzyżował wybuch konflitu etnicznego w Górskim Karabachu, tym razem już na terytorium ZSRR. Równocześnie rozkręcał się podobny konflikt w Naddniestrzu, który jeszcze nie był wojną, lecz już dobrze było widać w jaką stronę rozwija się sytuacja. Ruchy separatystyczne pojawiały się jak grzyby po deszczu, a państwo nie mogło sobie z tym poradzić. Oczywiście, Gorbaczow, Jelcyn oraz inni politycy o poglądach liberalno-demokratycznych nie byli jedyną siłą w państwie. Zwolennicy starego porządku sformowali wokół siebie reakcyjną opozycję, która miała na celu zapobiec rozpadowi Związku. Gorbaczow szybko tracił władzę nad państwem, co poraz kolejny potwierdziły pierwsze wolne wybory w ZSRR w 1989 roku i pojawienie się na arenie politycznych partii innych niż komunistyczna. To był szczyt Pieriestrojki. W kolejnym okresie przebudowa nieco się spowolniła, co było związane z narastającym kryzysem socjalnym i gospodarczym.
Wymarzona przez wielu obywateli wolność słowa, pierwsze ruchy w stronę gospodarki rynkowej i inne ówczesne reformy nie odniosły pożądanego efektu. Zamiast wzmocnienia państwa pod hasłami demokratycznymi wynik tych reform był przeciwny. ZSRR był niszczony od wewnątrz masowymi konfliktami na tle etnicznym i politycznym. Prości ludzie zubożeli i chcieli powrotu dawnej stabilności. Stabilność ponad wszystko. Ruch reakcyjny szybko się wzmacniał.
Przyszedł czas ostatniego, trzeciego etapu Pierestrojki. Ostatni etap, podczas którego desperacko próbowano uratować państwo. Ale było już za późno.
Nocą 11 marca 1990 roku rząd Litwy proklamował niepodległość państwową. Nie znaczy to jednak, że republice tak po prostu zezwolono zostać niepodległym państwem. Nie było tam jeszcze ani swojej armii, ani sądu, ani innych jednostek państwowych pozwalających na dbanie o swoje interesy. Armia ZSRR nieustannie patrolowała ulice Wilna. Jednak społeczeństwo postrzegało tę sytuację inaczej: pierwsza republika opuściła ZSRR, zatrzaskując drzwi, co oznacza iż państwo nie ma kontroli nad sytuacją i panuje w nim chaos.
W międzyczasie reformy się nie kończyły: w przepisach państwowych pojawia się własność prywatna, przedsiębiorstwo wreszcie stało się prawdziwą firmą typu zachodniego. Nie przyczynia się to do poprawy gospodarki, a tylko pogłębia jej kryzys, nie wytrzymuje ona tak drastycznych zmian. Deficyt towarowy uderza z niebywałą siłą. Puste półki w sklepach stają się symbolem tej epoki. Gorbaczow, rozumiejąc głębokość kryzysu społecznego, podjął próbę, która miałaby zapewnić utrzymanie władzy w jego rękach. Ogłoszone zostało referendum na temat zachowania Związku Radzieckiego jako odnowionej Federacji. Taki był tekst w karcie do głosowania: Czy uważasz za niezbędne zachowanie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich jako odnowionej federacji równoprawnych suwerennych republik, w których prawa człowieka i wolność każdej narodowości będą w pełni zagwarantowane?
Mimo iż niektóre republiki, które już przyjęły kurs na niepodległość, zrezygnowały z uczestnictwa w tym referendum, głosowanie zostało prowadzone. 77% obywateli zagłosowało za zachowaniem Związku. Nie była jednak opracowana „mapa drogowa”, która miałaby zapewnić realizację wyników referendum. Gorbaczow zaproponował projekt nowego traktatu związkowego. W nowym traktacie zapisano: „Państwa tworzące Związek mają pełną władzę polityczną, samodzielnie określają swój ustrój narodowo-państwowy i system organów władzy i administracji, mogą przekazać część swoich uprawnień innym państwom – stronom Traktatu…”. Ten traktat miał zostać podpisany 20 sierpnia 1991 roku, co jednak nigdy się nie zdarzyło.
W nocy z 18 na 19 sierpnia doszło do zamachu stanu, mającego na celu uniemożliwić podpisanie traktatu Związkowego. Władzę przejął Państwowy Komitet Stanu Wyjątkowego na czele którego stał wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew. Gorbaczow był siłą przetrzymywany w swojej rezydencji na Krymie. Niepewność członków „nowej władzy” oraz ich strach przed podejmowaniem stanowczych decyzji sprawiły, iż pucz został obalony. Gorbaczow utrzymał swój prezydencki stołek, jednak teraz śmierć radzieckiego państwa była już przesądzona. Łańcuchowo republiki proklamują swoją niepodległość. Gorbaczow zezwala na przeprowadzenie referendów niepodległościowych we wszystkich chętnych republikach, szczerze wierząc, iż jak i w poprzednim głosowaniu, wyniki będą wskazywały na korzyść ZSRR. Bardzo się jednak mylił.
8 grudnia 1991 przewodniczący Ukrainy, Białorusi i Rosji zebrali się w jednym z najpiękniejszych miejsc Białorusi – Puszczy Białowieskiej. Właśnie tam został podpisany traktat o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw a jednocześnie likwidacji ZSRR. Wiele osób nadal kwestionuje stronę prawną takiej decyzji, bowiem Krawczuk, Szuszkiewicz i Jelcyn nie mieli uprawnień do decydowania o losie całego Związku. Posiadał je wtedy jeszcze ówczesny prezydent ZSRR Michał Gorbaczow. A nawet gdyby takie uprawnienia mieli, logicznie byłoby wtedy podejmować taką decyzję wraz z przedstawicielami wszystkich radzieckich republik a nie tylko tych trzech. Radzieccy politycy niezbyt kwestionowali jednak wóczas owo wydarzenie.
Gorbaczow zamiast walki wybrał drogę najmniejszego oporu i 25 grudnia zrezygnował ze swojego stanowiska. Jednocześnie przestała istnieć większość instytucji państwowych, reszta została zlikwidowana w ciągu tygodnia.
Flaga ZSRR powiewała nad Kremlem do godziny 19:38 tego dnia.
Kazachstan był ostatnią republiką, którą opuściła ZSRR, stało się to 16 grudnia.
Kryzys radzieckiego systemu nie kończył się wraz z niepodległością republik. Czekał na nie okres nazywany „lichije diewianostyje” co po rosyjsku znaczy „fatalne lata dziewięćdziesiąte”.
Andrii HRYNKO
